мин прокурорга кереп {нишләп 2017-нче елда татар теле дәресләрен бетерергә дип таләп куйдыгыз?} дип әйтергә уйладым. шулай ук, быел домен теркәгәндә мошенниклыкка юлыктым, шуның турында сорамакчы булам, кая язарга аны, кукмара районы прокуратурасынамы, әллә гомумрәсәй генпрокуратура сайтынамы дип. прокурорга керергә язылдым. язылгач, кичен уйлап яттым. бу сөйләшүдә татар теле дәресләре турында үзем прокурор урынында нәрсә дип җавап бирергә мөмкинлегемне уйладым.

элек үк белгән-уйлаган бер әйбер искә төште. татар теле дәресләре минем иң яратмаган дәресләр арасында иде. (башка иң яратмаганнары: ритмика (бию), рус әдәбияты). татар теле дәресләре турында башка укучылар да мин уйлаган шикелле уйлый булырга тиеш. (бу альтернатив, шәхси дәресләргә дә кагыла, әмма мин аларның барысын да белеп бетермим, төгәл барысы да шулай дип әйтә алмыйм). менә ул нинди уйлар:

бу грамматика тулысынча, гомумән, төптән алып дөрес ясалмаган. нәрсәсе хата: җөмләне сүзләргә бүлгәндә сүзләрнең кушып яки аерып яки сызык аша язылышына туры китереп сүзләргә бүлгәннәр, аннары һәр сүзнең эчке төзелеше тикшерелә, ул морфология дип атала, һәм шушы сүзләрнең берсенең берсенә бәйләнеше тикшерелә, анысы синтаксис дип атала. (якынча әйткәндә мәктәптә 10 ел буе шушы морфология белән синтаксис өйрәнелә). әмма монда бер мөһим әйбер онытылып калдырылган шул. хата да шунда инде… ул мөһим әйбер – һәр әйбер фәнни яктан нигезләнгән булырга тиеш. мисал өчен, физикада электрон турында болай гына, ниндидер традициягә нигезләнеп кенә язмыйлардыр, электронның барлыгы дәлилләнгәндер. әмма җөмләнең сүзләргә нәкъ менә шушылай бүленеше фәнни яктан нигезләнмәгән, дәлилләнмәгән. Continue reading →

теге дөньяның (үлгәннән соң тормышның) барлыгына дәлил:

теге дөнья да һәр кешенең сиземләве өчен киләчәктә, бу дөньядагы киләчәк тә – киләчәктә. без яшибез һәм киләчәкнең һаман килеп торганын күреп торабыз. шуның шикелле, алла бирса, үлгәннән соң һәр кешегә теге дөнья тормышы да килеп торачак.

логик яктан караганда, бу дөньядагы киләчәк килеп торырга обязан (тиешле) түгел. чөнки нинди генә физика законын карасак та, ул – бер теория генә, факт түгел. бөтен фактлар – үткәндә, киләчәктә түгел. шул үткәндәге фактлардан чыгып кешеләр һәм галимнәр теорияләр уйлап чыгара, һәм шул теорияләр буенча киләчәктәге фактларны фараз кыла. үткәндәге фактлардан киләчәктәге фактлар сразу логика белән генә килеп чыкмый, ә бары тик теория-гипотезалар арткылы гына килеп чыга. сразу логика белән килеп чыгу нәрсә соң ул? – мисал өчен: “А – хәреф” фикере дөрес булса һәм “бөтен хәрефләр дә нинди дә булса алфавитта урнашкан” фикере дөрес булса, моннан логика белән “А алфавитта урнашкан” фикере килеп чыга. ә менә хәзер дөньядагы фактлар турында уйлап карагыз: мисал өчен, һәр кеше белә торган гравитация көченә карагыз: менә сез эксперимент үткәреп карыйсыз ди, бер ручканы күтәрәсез дә, ычкындырып җибәрәсез дә, ул төшеп китә. төшеп киткәч, төшеп китүе факт, дөрес була. бу эксперимент 1 генә түгел, бик күп тапкырлар кабатланган инде. ләкин “ручка 17:33тә ычкындырып җибәргәч, төшеп китте” һәм “ручка 17:34тә ычкындырып җибәргәч, төшеп китте” дигән фикерләрнең дөреслегеннән логика белән генә “ручка 17:35тә ычкындырып җибәргәч, төшеп китте” фикере килеп чыкмый. башка физика көчләре белән дә шул ук хәл. шулай итеп, логик яктан, 1 секунд киләчәктә физика законнары үтәлергә тиешле түгелләр, һәм гомумән безнең дөньяның ул мизгеле безгә килергә тиешле түгел. әмма без аның килеп торганын күзәтеп торабыз, без шул процесс эчендә яшибез. теге дөнья да шуның шикелле үк киләчәктә урнашкан, һәм ул да, алла бирса, килеп торачак.

безнең дөньядагы вакыт берәм-берәм мизгелләрдән (дөньяның, материянең катып калган халәтләреннән) төзелгән булырга мөмкин. һәр ике янәшә торган шундый мизгел арасында вакыт секундның ниндидер бик кечкенә өлеше. ләкин ул безнең өчен генә секундның өлеше, ә чынлыкта исә ул ике катып калган материя халәтләре арасында бушлык дип санарга була, һәм ул бушлык чынлыкта әллә нинди озак вакыт сузыла дип санарга була. әмма безгә аның ничаклы озак сузылганы сизелми. шулай ук кайвакытта йоклаганда да без күпме вакыт узганын сизмибез. шуның шикелле үлү белән яңадан терелү арасында бик күп вакыт узса да, без ул аралыкта яшәмәгәнлектән һәм сизмәгәнлектән, ул сизелми. әмма мин теге дөньяны бөтенләй башка дөньядадыр дип уйлыйм.

без үлгәч кенә теге дөньяга китергә мөмкин түгел, һәр вакыт мизгелендә һәр аерым бер кешене башка дөньяга копияләп куерга мөмкиннәр, һәм хәтта бөтен дөнья да һәр вакыт мизгелендә юкка чыгарга мөмкин, һәм шулай итеп юкка чыгып торадыр да, әмма без анда эләкмичә калабыздыр.

изән – мин уйлыйдыр идем, из + гән дер дип.

урман сүзе өчен бер төзелеш таптым әле: “урмаган” нан килеп чыккандыр (ур+ма+ган).

ялган сүзе өчен таптым: “ялгаган” – ягъни, ялганлау ул берсенә берсе туры килмәгән әйберләрне ялгау.

әмма рифкать әхмәтьяновның 2001 нче елда чыккан кысчкача этимологик сүзлеген карасам, бу сүзләргә башка килеп чыгыш бирелгән:

татар диалектында “изән” варианты булуы билгеле түгел микән әллә авторга? диалектлар сүзлегендә бар микән ул? – белмим.

әмма “древнетюркский словарь”да “ора”, “ура” дигән андый сүзләр юк. ә “орман” анда бар, “орам” да бар, “ор” белән “ур” фигыльләре дә бар. “үр” “исем” (фигыль түгел) сүзенә туры килгән сүз дә анда юк.

“древнетюркский словарь”да “яңыл” фигыле бар, мәгънәсе ялгышу, гөнаһ кылу, “ялган” сүзе дә бар.

“каршындагы” сүзе “карыш” фигыленнән килеп чыккандыр. карыш + ык = карышык -> каршы. шулай булгач, ул “карышучы” булып чыга. “при” төрле һәм бер оешманың икенче оешма булышуына сыенып яшәвен аңлату өчен кулланыла. шулай булгач, ул сыенучы оешма ул ярдәм итүче оешмага карышучы дип аталырга тиеш түгел. нишләп соң баштан ук “янындагы” сүзен генә кулланмаганнар икән.

бу терминны совет заманында мәктәп дәреслекләрен тәрҗемә иткәндә генә уйлап чыгарганнардыр дип уйлыйм. ягъни, аңарчы реаль халык телендә, диалектларда булмагандыр. татар телендә “туң-” фигыле бар инде. күрүемчә, татар телендә фигыль гадәттә кушымчасыз гына исемгә әйләнми. бу “туң” – ясалма рәвештә ниндидер кешеләр уйлап чыгарган термин булырга тиеш. “туң” сыйфат-исеме урынына “туңык” яки “туңган” булырга тиеш. фев19: “туң май” дигән сүз булуы минем бу фикернең дөрес булмавын дәлилли, яки, “туң май” сүзе үзе дә яңа чыккан сүз.

июнь-26 : бу сүз инде әллә кайчан булган икән, ул “древнетюркский словарь” китабында бар:

исем “туң” мәхмүт кашгарый сүзлегендә булган, ул 1024-1074 нче елларда язылган ди, һәм угыз каган турындагы легендада булган ди, 13 нче гасырда язылган ди. ә фигыль “туң” “ирк бетек” дигән сынамышлар җыелмасында кулланылган ди, язылган елы билгеле түгелдер. менә “древнетюркский словарь”дагы шушы өч чыганакка сылтама:
Continue reading →

нәрсә соң ул сүзлек?! тексттагы лексик берәмлекләрнең аңлатмалары. нәрсә соң ул лексик берәмлек? ул – үзенең мәгънәсе һәм тышкы формасы булган бер әйбер. кушымчаларның да мәгънәсе һәм формасы бар бит. аларны сүзлеккә кертмәскә сәбәп юк. татар телендә аларның формасы бераз үзгәрә, әмма шулай төрле формадагы “тамыр”лар да бар бит.

нәрсә соң ул сүзлек?! тексттагы лексик берәмлекләрнең аңлатмалары. ни өчен урыс телендә фигыльнең инфинитив формасын алалар? чөнки, нигез формасын алсалар, ул кешегә сәер булып тоелачак, чөнки аның нигезе үзе генә урыс телендә кулланылмаска мөмкин. мисал өчен: идти – нигезе ид – кулланылмый, грести – грес – кулланылмый, прыгнут – прыгн – кулланылмый, шуның өстенә, һәр фигыльнең урыс телендә 2-3 төрле нигезе була икән. татар телендә бу проблема юк бит, чөнки нигез – боерык формасы, шуңа күрә нигезне куллану да җитә, һәм нигезне куллану кирәк тә, чөнки “инфинитив” формасында, хәзерге орфографиядә, фигыльнең ахыргы өлеше аңлашылмаска мөмкин.

Татарстан Дәүләт советы, Татарстан хөкүмәте, Бөтендөнья татар конгрессына ачык хат.

Сезгә сәлам.

Сез ЕГЭ ны Конституция судына бирсәгез иде. Яки, башта, судка бирмичә мәсьәләне чишү өчен, Думага рус телендә ачык хат язсагыз иде. Яшерен хатка, аның барлыгына, барып җиткәнлегенә ышанып булмый.

Чөнки, РФ конституциясе буенча, ким дигәндә, милләтләр ЕГЭ ны үз акчасына (фондка җыйган акчага) тәрҗемә итә алырга тиеш.

Алай гына да түгел, беркайда да язылмаган булса да, милләтләр тигез хокуклы, шуңа күрә, халык санына пропорциональ итеп дәүләт, РФ яки ТР, тәрҗемәгә акча бүлеп бирергә тиеш. Милләтләр тигез хокуклы диелмәсә дә, кешеләр тигез хокуклы, һәм пропорциональ акча бүлеп бирү шуннан да чыга.

Ягъни, ЕГЭны, һәм шулай ук ПДД ны һәм аның сорауларының дәүләт рәсми рәвештә таныган тәрҗемәләрен ясау механизмы булырга тиеш.

Бу нәрсәләрне төрле телләргә тәрҗемә итү механизмын РФ ясарга тиеш.

элекке, гарәп хәрефле ногмани тәфсирен интернетка куйганнар, ул хәзерге, мөфлихунов төзәткәне белән туры килми.

хәзерге ногмани тәфсире чынлап та элеккесеннән чыгуына дәлил таптым. 2:54 тә бәриэикүм сүзе икесендә бер үк төрле хаталы. урыс һәм инглиз тәрҗемәләре андый түгел, һәм гомумән мәгънәсеннән дә хата икәне сизелә.

https://www.facebook.com/qdinar/posts/581032308690504